Հայերեն LaTeX

Այս գրառման մեջ ուզում եմ մի քանի խոսքով պատմել այն մասին, թե ինչպես եմ ես L^AT_EX համակարգի օգտագործմամբ պատրաստում հայերեն փաստաթղթեր։

Որպես L^AT_EX իրականացում օգտագործում եմ xetex իրականացման xelatex ծրագիրը։ Այդ իրականացումը նախագծված է Unicode տեքստերի հետ աշխատելու համար և օգտագործում է համակարգում տեղադրված Unicode տառատեսակները։

L^AT_EX-ն օգտագործում է երեք տեսքի տառատեսակներ՝ serif, sans և mono։ Լռելությամբ օգտագործվում են Computer Modern ընտանիքի տառերը, որոնցում չկան հայերենի այբուբենի տառերի պատկերները։ Համակարգում տեղադրված տառատեսակներն օգտագործելու համար նախ՝ հարկավոր է «ձեռագրի» ֆայլում հայտարարել, որ օգտագործվելու է fontspec փաթեթը։

\usepackage{fontspec}

Այնուհետև \setmainfont, \setsansfont և \setmonofont հրամաններով ընտրել serif, sans և mono տեսքերի համար օգտագործվող տառատեսակները։ Օրինակ, DejaVu ընտանիքի տառատեսակների հայերեն Unicode հատվածում կան հայերեն տառերի պատկերները։ Դա նշանակում է, որ հայերեն տեքստեր պատրաստելու համար կարելի է գրել հետևյալը.

\setmainfont{DejaVu Serif}
\setsansfont{DejaVu Sans}
\setmonofont{DejaVu Sans Mono}

Եվ վերջ (բայց սա դեռ ամենը չէ՛)։ Հիմա արդեն կարելի է փաստաթղթի մարմնում գրել հայերեն Unicode տեքստ և xelatex ծրագրով այն բարեհաջող կթարգմանվի։ Ահա մի օրինակ.

\documentclass[12pt,a4paper,draft]{article}
\usepackage{fontspec}

\setmainfont{DejaVu Serif}
\setsansfont{DejaVu Sans}
\setmonofont{DejaVu Sans Mono}

\begin{document}
\chapter{Առակներ}

Ճանաչել իմաստութիւնն ու խրատը, իմանալ հանճարի խօսքերը, 
ընկալել խօսքի բարդ դարձուածքները, հասկանալ ճշմարիտ 
արդարութիւնը եւ ուղղել իրաւունքը՝ պարզամիտներին 
խորագիտութիւն եւ երիտասարդներին միտք ու հանճար տալու 
համար, որպէսզի, դրանք լսելով, իմաստունն աւելի իմաստուն 
լինի, իսկ հանճարեղը առաջնորդութիւն ստանայ, թափանցի 
առակների եւ խորին ասոյթների մէջ, իմաստունների ճառերի 
եւ նրանց այլաբանութիւնների մէջ։ 
\end{document}

Այս «ձեռագրի» համար ստացված PDF-ը ունի ստորև բերված նկարի տեսքը։

Հենց առաջին հայացքից երևում են մի քանի խնդիրներ. ա) L^AT_EX-ի \chapter հրամանը տեքստի գլուխը սկսել է «Chapter» անգլերեն բառով, շատ լավ կլինի, որ գրվի հայերեն «Գլուխ» բառը, բ) հայերեն տեքստերի համար չկան տողադարձի կանոններ և երկար բառերը դուրս են եկել տեքստի համար նախատեսված սահմաններից, գ) քանի որ հայերեն տառերից շատերն ունեն տողից կախված մաս, դրանք լցնում են ստանդարտ միջտողային տարածությունը և տեքստը դառնում է աչքի համար նվազ հաճելի։

Առաջին խնդիրը կարելի է լուծել ձեռագրի հայտարարությունների մասում (\documentclass և \begin{document} արանքում) \renewcommand հրամանով վերասահմանելով latex փաստաթղթի տրամաբանական մասերի գլխագրերը.

\renewcommand{\chaptername}{Գլուխ} % book, report դասերի համար
\renewcommand{\contentsname}{Բովանդակություն}
\renewcommand{\figurename}{Նկար}
\renewcommand{\tablename}{Աղյուսակ}
\renewcommand{\appendixname}{Հավելված}
\renewcommand{\bibname}{Գրականություն} % book, report դասերի համար
%\renewcommand{\refname}{Գրականություն} % article դասի համար
\renewcommand{\indexname}{Առարկայական ցանկ}

Երկրորդ՝ տողադարձերի հետ կապված, խնդիրը լուծելու երկու եղանակ կա։ Կամ հայտարարությունների մասում ավելացնել \sloppy հրամանը, որը երկար բառը կտեղափոխի հաջորդ տողը և ամեն մի տողի միջբառային տարածությունները կավելացնի այնպես, որ տեքստը հավասարեցվի երկու կողմերից։ Ահա այսպես.

Այս եղանակին կարելի է դիմել էյն դեպքում, երբ պատրաստվող փաստաթուղթը գեղագիտական նշանակություն չի ունենալու այլ ծառայելու է միայն որպես տեղեկատվության փոխանցման միջոց։
    Երբ L^AT_EX-ն օգտագործվում է, օրինակ, հրատարակության պատրաստվող գրքի տեքստի ձևավորման համար, իմ կարծիքով, ավելի ճիշտ է անցնել տեքստի վրայով և կատարել տողադարձերը։ Տողադարձը կատարելու համար ձեռագրում բառը պետք է վանկատել «\-» նիշով, իսկ L^AT_EX-ի ֆորմատավորման ալգորիթմը այդ վանկատումից օգտվելու կկատարի տողադարձերը։ Ահա տեքստը, որտեղ որոշ բառերում նշված է տողադարձի տեղը.

Ճանաչել իմաստությունն ու խրատը, իմանալ հանճարի խոս\-քերը, 
ընկալել խոսքի բարդ դարձվածքները, հասկանալ ճշմա\-րիտ 
արդարությունը եւ ուղղել իրավունքը՝ պարզամիտներին 
խորագիտություն եւ երիտասարդներին միտք ու հանճար տա\-լու 
համար, որպեսզի, դրանք լսելով, իմաստունն ավելի իմաս\-տուն 
լինի, իսկ հանճարեղը առաջնորդություն ստանա, թա\-փան\-ցի 
առակների եւ խորին ասույթների մեջ, իմաստունների ճառերի 
և նրանց այլաբանությունների մեջ։ 

Իսկ այս տեքստից ստացվել է հետևյալ ֆորմատավորված փաստաթուղթը (ձեռագրից հեռացված է \sloppy հրամանը).

Ամեն ինչ, կարծես թե, լավ է։ Բայց տողադարձի ժամանակ L^AT_EX-ն օգտագործում է սովորոկան hyphen գծիկը։ Հայերեն կետադրական կանոնները պահանջում են տողադարձի ժամանակ (և միայն տողադարձի ժամանակ) օգտագործել «֊» (ենթամնա) նիշը։ Դրա համար \setmainfont և \setsansfont հրամանները պետք է համալրել HyphenChar="058A ոչ պարտադիր արգումենտով.

\setmainfont[HyphenChar="058A]{GHEAMariam}

Ստորև բերված նկարներում տողադարձերը կատարված են ենթամնա նիշի օգտագործմամբ (ձախ նկարը) և սովորական hyphen նիշի օգտագործմամբ (աջ նկարը). Եվ վերջապես, միջտողային տարածությունը մեծացնելու համար պետք է օգտագործել \linespread հրամանը՝ արգումենտում տալով ընդլայնման գործակիցը։

\linespread{1.2}

Հիմա արդեն վերջ։ L^AT_EX ձեռագրում կատարելով վերը բերված փոփոխությունները՝ վստահորեն կարելի է պատրաստել բարձրորակ հայերեն փաստաթղթեր։